poniedziałek, 11 marca 2019

Pogrzeb generała.

Pomimo kilkuletnich poszukiwań, nie udało się odnaleźć grobu - carskiego generała Jakowa I.Petersena (1844-1914).
W sumie, poszukiwania  przyniosły jednak korzystny wynik.Częściowo zakończyły się sukcesem, gdyż odnaleziono Tabliczkę nagrobną generała.  Ostatnie lata życia spędził on w Terespolu i tu na cmentarzu prawosławnym został pochowany.
Więcej o jego życiu i śmierci tutaj-https://prochowniaterespol1.blogspot.com/2013/03/carski-genera-mieszkaniec-terespola.html


Napis na tabliczce.-               "Generał Major
                                             Jakow  Iwanowicz
                                                 PETERSEN
                                            ur.22 marca 1844 r
                                            zm.8 marca 1914 r " 



 Tylna strona.
 Tabliczka nagrobna generała J.I.Petersena (1844-1914). Foto;K.Niczyporuk
 Główna brama wejściowa na cmentarz prawosławny w Terespolu.Foto;17.03.2019 r.
Druga brama prowadząca na cmentarz prawosławny w Terespolu.Foto;17.03.2019 r.
Kaplica cmentarna pod wezwaniem Zmartwychwstania Pańskiego na cmentarzu prawosławnym w Terespolu-w trakcie remontu.Foto;17.03.2019 r.



Remont zabytkowej  kaplicy pod wezwaniem Zmartwychwstania Pańskiego w Terespolu.Foto;17.03.2019 r.

Opracował i foto.K.Niczyporuk

niedziela, 20 stycznia 2019

Alarm w twierdzy.

Był rok 1863.
W nocy z 22 na 23 stycznia w Królestwie Polskim-zdominowanym przez carską Rosję, wybuchło powstanie zbrojne. Był to kolejny zryw narodu polskiego w walce o wolność i niepodległość.
Tej samej nocy, polskie oddziały powstańcze wykorzystując czynnik zaskoczenia, opanowały rosyjską obsługę parku artyleryjskiego i wojskową załogę miasteczka Kodeń, oddalonego 20 km od Twierdzy Brześć Litewski.
Zginęło kilku żołnierzy rosyjskich, kilkudziesięciu było rannych i dostało się do niewoli. Powstańcy zabrali ponad 50 karabinów, ładunki prochowe, kilkadziesiąt koni wierzchowych i wojskową kasę-około 4 tyś.rubli.
Wiadomość, o tym co stało się nocą w Kodniu, szybko dotarła do Twierdzy Brzeskiej. Na pomoc -Rosjanom, z twierdzy, wysłano dwie roty wojska (ok.500 żołnierzy). Pomoc nadeszła za późno. Powstańcy zdając sobie sprawę ze szczupłości swych sił, nie podjęli walki z nowymi oddziałami wroga. Szybko wycofali się z Kodnia i udali się do nowego miejsca koncentracji- Zalesia.
 Dzień później  twierdzę postawiono w stan gotowości bojowej. O tym jaką rolę pełniła oraz jakie znaczenie miała twierdza- w Brześciu Litewskim, dobrze wiedzieli dowódcy oddziałów powstańczych i dowództwo twierdzy.
Twierdza była bazą wojskową, posiadającą; stały, dobrze uzbrojony garnizon własny, ponad 2 tys.żołnierzy, znacznie wzmocniony w styczniu 1863r., po wybuchu powstania, składy broni, prochu, amunicji, zapasy żywnościowe. Taka baza była gotowa na przyjęcie i zakwaterowanie nowych wojsk, ich ekspedycji do walki z powstańcami i pacyfikacji terenu. Twierdza osłaniała strategiczną drogę Warszawa- Moskwa oraz most na Bugu.
W planach wojskowych Powstania zakładano, opanowanie tej drogi i jej kontrolę, wyparcie -rozbrojenie załóg rosyjskich i przejęcie ważniejszych miast .Myślano też o podejściu fortelem twierdzę w Brześciu.
Tymczasem na drodze brzeskiej, na odcinku Zalesie- Woskrzenice ,oddział powstańczy Romana Rogińskiego (1840-1915), przejął kuriera do namiestnika Królestwa Polskiego, wielkiego księcia Konstantego Mikołajewicza Romanowa i przechwycił będącą przy nim, tajną korespondencję, w tym raporty komendanta Twierdzy Brześć Litewski -gen.Iwana E.Stadena (1803-1871).
Powstańcy przeczuwali, że z twierdzy będą podążać w ślad za nimi, do tłumienia powstania, wojska rosyjskie. Już 25 stycznia 1863 do twierdzy przybył pułkownik hrabia Iwan G. Nostitz(1824-1905) z siedmioma rotami piechoty i dwoma działami. W kilka dni później jego oddziały wymaszerowały w kierunku Białej Podlaskiej.
Po przybyciu do Brześcia Iwan Nostitz stan przygotowań miasta i Twierdzy Brześć Litewski do nowych zadań, w obliczu powstania, skomentował tak:
"zastałem ... ku mojemu zaskoczeniu twierdzę niedostatecznie uzbrojoną; droga pocztowa, która przebiegła przez nią, nie była zabezpieczona, a bramę przejazdową zamykano dopiero po wieczornym świcie. Byłem zaskoczony masą polskich pracowników, licznymi pracownikami Komisji Komisariatu (aprowizacja wojsk). Również personel szpitala był przepełniony Polakami, a większość z nich, jak się okazało, dobitnie wyrażała swoją sympatię dla, polskiego Powstania, a dobry, stary komendant, generał artylerii, Staden, nie mógł sobie poradzić z powstałą sytuacją ."*1

W Brześciu zaczęły pojawiać się niepokojące nastroje paniki i strachu, pogłoski, że powstańcy zamierzają zaatakować twierdzę.
Na rozkaz komendanta, twierdzę- od nagłego ataku, zaczęto dodatkowo zabezpieczać.
Umocniono wały, ustawiając na nich ogrodzenie z zaostrzonych pali drewnianych-palisadę.  Rozebrano dodatkowe chodniki prowadzące do rawelinów ,zamurowano otwory do prochowni i magazynów z bronią i amunicją, wyrąbano przeręble na Bugu i Muchawcu oraz w fosach otaczających twierdzę. Wprowadzono wzmocnione straże i patrole. Dodatkowo, wydzielono w dawnym klasztorze św. Brygidy 5 izb-kazamat na miejsce aresztu.
Ze wspomnień mieszkańca Brześcia- A.I. Markiewicza (1855-1942) wynika, że w styczniu 1863, późnym wieczorem, Kozacy kwaterujący w Terespolu, będący na zwiadzie, pilnie powiadomili odwach- główne straże twierdzy ,że z tej strony zbliżają się oddziały powstańcze. Rozległ się głośny sygnał alarmowy, brzmienie werbli- w twierdzy natychmiast zarządzono alarm.*2
Czy był to jedyny alarm w tym czasie?- zapowiadający rzeczywiste przygotowanie do ataku na twierdzę. Czy był to alarm, fałszywy, prawdziwy, a może ćwiczebny, jeden z wielu, sprawdzający czujność załogi?
Dziś trudno to jednoznacznie stwierdzić. Możemy zaś powiedzieć ,że ciągły stan gotowości bojowej garnizonu- trzymanie załogi całą noc pod bronią, niepokój i strach, dawały się we znaki załodze i dowództwu twierdzy.
Komendant twierdzy generał Staden ,w dniu 5 lutego 1863, tak raportował do namiestnika Królestwa Polskiego.
"Wczoraj wieczorem dali znać, że w pobliżu Zalesia-(około 18 km od Twierdzy Brzeskiej,) w lesie pojawił się silny oddział powstańczy i chcą zaatakować fortecę, część garnizonu stała całą noc pod bronią, inni byli w stanie gotowości. Naprawdę potrzebuję Kozaków do zwiadu."
 Tego samego dnia, po trzech godzinach , wysłał drugi alarmujący telegram:
 "Rebelianci wycofali się do Piszczaca w bok od Białej (Podlaskiej). Hrabia Nostitz w Białowieży od 3 lutego..." "Potrzebuję Kozaków do zwiadu - niebezpieczeństwo grozi  im wszystkim." *1

W miarę upływu czasu i słabnięcia Powstania, oddziały powstańcze traciły styczność bojową i coraz rzadziej zbliżały się do twierdzy. Czym bardziej powstanie zamierało tym bardziej wzrastały  represje. Areszt i więzienie w twierdzy zapełniały się powstańcami, ludnością cywilną, która udzielała schronienia,okazywała  pomoc i wspierała powstańców. Zapadały wyroki, konfiskaty majątków, zesłania i katorgi.
Zainteresowanych tematem Powstania Styczniowego na Podlasiu, odsyłam do bogatej literatury.
Zadaniem postu było przypomnienie  rocznicy wybuchu Powstania Styczniowego, na tle epizodu z małej historii, który zapewne jest mniej znany, ale też ciekawy.

Na przedmieściu miasta Białej Podlaskiej, w Białce 1.lutego1863 doszło do walk oddziału R.Rogińskiego z wojskami rosyjskimi wysłanymi z Twierdzy Brzeskiej, dowodzonymi przez- awansowanego w tym czasie, generała Nostitza,

Napis na płycie pomnika.
                                      " POLEGŁYM  POWSTAŃCOM PODLASKIM
                                                               1863-1963
Pomnik wybudowany w roku 1938.Zburzony przez hitlerowców w roku 1939.
Odbudowany w 1966 przez społeczeństwo miasta Białej Podlaskiej."

 Widok Twierdzy Brześć Litewski na obrazie Marcina Zalewskiego (1796-1877). Foto:A.Korkotadze.

Plan Twierdzy Brześć Litewski-rok 1873.Foto;A.Korkotadze z zasobów ,Memorialnego Kompleksu "Twierdza Brzeska-bohater"-Brześć -Białoruś.Dziękuję za udostępnienie.
 U góry herb rodu Sapiehów-Lis,u dołu herb Kodnia św.Michał Archanioł.Foto;2019r.
 Kościół rzymsko-katolicki w Kodniu.Foto;2019 r.

Korzystałem z:

*1http://virtualbrest.by/news58907.php
 *2http://news.21.by/society/2013/02/06/710348.html
https://brestdatabase.by/library/vspomogatelnye-raboty-1851-1863-i-vosstanie-1863
Tłum. cytatów z j.ros: własne

Opracował: K.Niczyporuk

 

środa, 5 grudnia 2018

Obronność Brześcia w ciągu wieków.

Najstarszym i największym miastem nad Bugiem jest Brześć- Brest na Białorusi.
   Pierwsza pisana wzmianka o nim pochodzi z 1019 r. W przyszłym roku- 2019 będzie obchodzić swoje TYSIĄCLECIE.
   Gród obronny posiadał strategiczne położenie w miejscu ujścia rzeki Muchawiec do Bugu. Badania archeologiczne przeprowadzone w latach siedemdziesiątych XX wieku pozwoliły w tym miejscu odsłonić zabudowę podgrodzia z drugiej połowy XIII  wieku. Obecnie znajduje się tam Muzeum Archeologiczne Bereście.
   Wzniesiony w tym  miejscu gród, ochraniał skrzyżowanie dróg lądowych biegnących z Kijowa na Mazowsze i zachód Europy, z Litwy na Wołyń i Podole. Bug był poważną arterią wodną, prowadzącą z Kijowa przez Dniepr, Prypeć i Bug na Mazowsze. Prawdopodobnie,w tym miejscu, była też  przeprawa przez rzekę.
W 1020 roku Brześć został zajęty przez wojów Bolesława Chrobrego (967-1025), który interweniował w celu przywrócenia na tron książęcy w Rusi Kijowskiej, swego zięcia Świętopełka.
Już we wczesnym średniowieczu Brześć był grodem znaczącym, posiadał zamek obronny, stawał się strategicznym punktem obronnym na tym obszarze. Każda z zainteresowanych stron chciała nim zawładnąć i włączyć w swój system obronny.
Brześć na krótko zdobywali władcy Polski- w 1071 r. Bolesław Śmiały, w 1182 r. Kazimierz II Sprawiedliwy, w 1349 r. Kazimierz Wielki. Poza Polską, o ośrodek ten i okoliczne ziemie rywalizowały: Ruś Kijowska, Litwa i Krzyżacy.
Z tych zmagań zwycięsko wyszła Litwa, która na mocy traktatu polsko-litewskiego z 1351r. objęła we władanie Brześć i okoliczne ziemie. Unia Polski z Litwą w Krewie połączyła oba kraje, a w pięć lat później,  Brześć w 1390 r. otrzymał prawo magdeburskie- wyższy stopień zorganizowania samorządności miasta.
W latach 1569-1795 funkcjonowało województwo brzesko-litewskie z siedzibą w Brześciu. Obejmowało ono ziemie po obu stronach Bugu.
W drugiej  połowie połowie XVII wieku Rzeczpospolita Obojga Narodów znalazła się  w śmiertelnym niebezpieczeństwie. Zgromadziły się nad nią "czarne chmury". Powstanie Chmielnickiego, wojna  z Rosją i najbardziej niszczący Potop szwedzki. Obce wojska pustoszyły kraj. Dotarły do Brześcia Litewskiego. Miasto posiadało ufortyfikowany zamek oraz było częściowo obwarowane według projektów królewskiego  inżyniera Jakuba Bonellego.Mimo tych wysiłków miasto nie  zdołało skutecznie się obronić. W zbiorze konstytucji Sejmowych-Volumina Legum, z roku 1654 znajduje się zapis:"Siła całej Rzeczypospolitej zależy od tego,aby zamek Brzeski stanowiący bramę do Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego był  ufortyfikowany."* Bonellemu -oficerowi pochodzenia włoskiego, za wybitny  wkład w ufortyfikowanie Brześcia i Smoleńska Sejm Rzeczypospolitej przyznał- w 1658 roku, polskie szlachectwo. W wyniku oblężenia Brześć został zdobyty przez Kozaków Chmielnickiego w 1648 r., poddał się przeważającym siłom szwedzko siedmiogrodzkim w 1657 roku, a w 1660 r.zdobyły go  wojska rosyjskie. Wówczas to w Brześciu znaleźli się przedstawiciele wojujących stron, docenili wysiłek obronny miasta. Walory obronne miasta i okolicy wysoko ocenił Fiodor Rtiszczew (1626-1673), zaufany poseł rosyjski cara Aleksego Michajłowicza Romanowa.
   Natomiast szwedzki kartograf, inżynier wojskowy i architekt Erik Dahlabergh (1625-1703) napisał, że Brześć "jest ponad przeciętną miarę silną twierdzą, doskonale przy tym położoną".
Po trzecim rozbiorze Polski- 1795 r, nową granicę ustanowiono na starym zachodnim korycie Bugu. Wschodnie, szersze, ale młodsze koryto Bugu znalazło się w granicach Rosji. Leżący po wschodniej stronie Bugu Brześć przeszedł w ręce carskiej Rosji, a Terespol zajęła Austria.
  Wraz z upadkiem Rzeczypospolitej w tej części Europy wytworzyła się nowa sytuacja polityczno- strategiczna. Wówczas to -prawdopodobnie, na polecenie carycy,wyboru miejsca pod przyszłą twierdzę dokonał w 1797 roku,od 1787 w służbie rosyjskiej inżynier generał-F.P.de Wollant (1752-1818) urodzony w Antwerpii.Lokalizacje tę-w kilka lat później, potwierdziła komisja inżyniera, generała, od 1783 w służbie rosyjskiej,pochodzącego z Holandii- Piotra K. Suchtelena (1751-1836), która dokonała przeglądu  nowego układu granic. Zadaniem  komisji było wskazanie sposobów ich zabezpieczenia. Prace w terenie, prowadził także kpt.inż.Karol Opperman,(1765-1831) urodzony w Darmsztad-Niemcy, na służbie w armii rosyjskiej, który w dwóch projektach z 1796 r i 1798r proponował wybudowanie twierdzy w Brześciu Litewskim. W tych projektach jak i następnych, wnioskowano, aby w Brześciu, ze względu na strategiczne położenie, wybudować wielką twierdzę. Jeden z pierwszych, bardziej znanych planów budowy twierdzy w Brześciu- pochodzi z 1807 r. Ogólne zasady obrony zachodnich granic cesarstwa wypracowano do 1818 roku. Za budową twierdzy w Brześciu Litewskim opowiedział się też, inżynier, wybitny strateg, Ignacy Prądzyński (1792-1850). Na pewno ten  napoleoński oficer, współzałożyciel Towarzystwa Patriotycznego, nie kierował się w tym przypadku sympatią do carskiej Rosji, ale realizmem politycznym, wnikliwą analizą sytuacji polityczno- historycznej i strategicznej, w jakiej znalazła się ówczesna Polska. Prądzyński- na kilkadziesiąt lat przed innymi przewidywał, że dojdzie do konfrontacji Rosji z jej zachodnimi sąsiadami.
 Królestwo  Polskie (1815-1830)- zdominowane przez Rosję, stało się najbardziej wysuniętym na zachód obszarem strategicznym i posiadało ogromne znaczenie w planach obronnych-  zachodnich, granic imperium.
W związku z budową twierdzy przesunięto lokalizację dwóch miast: Brześcia Litewskiego i Terespola. Dotychczasowe ich tereny zajęto pod budowę i przedpole wielkiej twierdzy. Twierdzę wybudowano w latach 1836 -1842, według projektu,już nie kapitana ale, gen. inż. Karola Oppermana (1765-1831). Następnie, jej rozbudowa i modernizacja trwała do 1915 r.  W planach zakładano, że pełną gotowość bojową twierdza uzyska w 1921 r.
W skład twierdzy weszły trzy umocnienia: Kobryńskie na północy, Wołyńskie na południu, Terespolskie na zachodzie, a w samym środku Cytadela. Były to cztery wyspy połączone między sobą mostami i bramami. Twierdza zajmowała obszar ok. 4 km kwadratowych. Na zewnątrz otoczona była wałem głównym o wysokości 10 m przed którym znajdowały się rowy wypełnione wodą .
Tuż przed głównym (młodszym) nurtem rzeki Bug, od strony zachodniej, na terenie Umocnienia Terespolskiego usypano dzieło ziemne - mostowe umocnienie. Jego głównym zadaniem było zabezpieczenie i osłona stałego wiszącego mostu na Bugu. Tak usytuowany most- na dużej rzece, bezpośrednio w twierdzy, na przewidywanym strategicznym kierunku działań miał duże znaczenie. Umożliwiał szybki przemarsz wojsk własnych w stronę nieprzyjaciela- do ataku, lub sprawne, umiejętne i zorganizowane wycofanie się w przypadku odwrotu.
Mostowe umocnienie miało na celu zabezpieczenie mostu przed nagłym niespodziewanym zagarnięciem lub zniszczeniem przez wroga. Wraz z nadejściem wojsk obcych- w rejon rzeki i mostu, głównym zadaniem załogi mostowego umocnienia było maksymalne utrudnianie przekroczenia rzeki, a w ostatecznym wariancie wysadzenie mostu. Rozwój artylerii, a szczególnie wzrost zasięgu ognia oraz zbudowanie w następnych dziesięcioleciach dwóch kolejnych mostów na Bugu- spowodowało, że mostowe umocnienie przekształciło się w obszar szczególnie obronny.
 Taki obszar został nazwany- Przedmościem Terespolskim. Przedmoście miało bardzo duże znaczenie strategiczne, zabezpieczało bowiem drogi lądową (1823) i  żelazną -kolejową (1867-70) oraz stałe mosty na Bugu, na kierunku Warszawa-Moskwa. Wzrost zasięgu ognia artylerii wymusił, że obronę mostów przesunięto kilka kilometrów- dalej,  na zachód, od głównego nurtu rzeki. Celowi temu- w znacznym stopniu- został podporządkowany cały nowo wybudowany system fortów, punktów oporu i baterii artylerii, na obszarze przed mostami i rzeką.
W czasie wojny krymskiej 1853 -1856  wprowadzono na szerszą skalę działa gwintowane. Dzięki temu zwiększył się  zasięg artylerii, szybkostrzelność i siła rażenia. Z doświadczeń wojny krymskiej, fortyfikatorzy europejscy i rosyjscy wyciągnęli wnioski. Stwierdzili, że aby twierdzę  jak najdłużej utrzymać w swoim posiadaniu, oraz by mogła ona stawiać-jak najdłużej, skuteczny opór, należy otoczyć ją pierścieniem fortów. Chronologicznie ujmując, w latach 1878 - 1888 wybudowano wokół twierdzy wewnętrzny pierścień dziewięciu fortów. Oznaczono je" cyframi" rzymskimi od I - do IX. Były to forty ceglano -ziemne oddalone od 3 do 4 km od cytadeli. Po zachodniej stronie Bugu zbudowano Fort VI Terespol i Fort VII Łobaczew. Były to forty dwu wałowe. Na górnym wale znajdowały się stanowiska artylerii średniego zasięgu, a na dole wał dla piechoty.
  W latach 1913-15 wybudowano kolejny-zewnętrzny pierścień 12 fortów, a na  Przedmościu Terespolskim, w układzie promienistym, poczynając od północy wybudowano Fort "O" w Koroszczynie, "K" w Kobylanach, "L" w Lebiedziewie  i Fort"I" w Żukach.
 W czasie I wojny światowej ,po szybkim zdobyciu przez wojska niemieckie rosyjskich twierdz: Kowno -broniło się przez 10 dni-zdobyte 18.08.1915r. i Modlin-bronił się 9 dni-zdobyty 20.08.1915 r. ,  rosyjskie naczelne dowództwo, odstąpiło od obrony Twierdzy Brześć Litewski.
 Tak więc, w  czasie I wojny światowej oblężenia Twierdzy Brześć Litewski- nie było. Były tylko walki opóźniające toczone w ramach aktywnej obrony terenu. W sierpniu 1915r.Rosjanie twierdzę sprawnie ewakuowali.
W okresie miedzy wojennym Brześć Litewski, a od 1923 Brześć nad Bugiem, należał do Polski. Był siedzibą województwa poleskiego, dowództwa IX Okręgu Korpusu i Zbrojowni Nr 1.
To Polacy,  jako pierwsi, wykorzystali Cytadelę Twierdzy Brzeskiej w działaniach wojennych. W czasie kampanii wrześniowej, w dniach 14-17.09.1939 r. bronili dzielnie cytadeli, przed wojskami niemieckimi, a następnie nocą, po wyczerpaniu dalszych możliwości obrony ,ponad połowa stanu załogi, twierdzę szybko  opuściła.
Na mocy układów niemiecko-rosyjskich, Niemcy przekazali Brześć Związkowi Radzieckiemu. Granicę ustanowiono na Bugu, a na wysokości twierdzy, na kanale fortecznym dawnego Umocnienia Terespolskiego-teraz-Wyspa Pograniczna. Granica w tym miejscu przebiega tak samo i obecnie.
Później 22.06.1941 roku Twierdza Brzeska stała się jednym z pierwszych obiektów agresji wojsk niemieckich, w ramach "Planu Barbarossa"-inwazji na Związek Radziecki .Obrońcy Twierdzy na trwale zapisali się w historii Rosji i pamięci pokoleń.
Od 1956 r. na terenie Twierdzy Brzeskiej funkcjonuje Muzeum -Memorialny Kompleks Twierdza Brzeska-bohater.
Zapraszam do Brześcia.
Życzę miastu następnego Tysiąclecia, w pokoju i rozkwicie.

Muzeum Archeologiczne Bereście w Brześciu. Na pierwszym planie pawilon współczesnej architektury o powierzchni 2400m kw.
W centralnej części pawilonu znajduje się oryginalna część wykopanego starego podgrodzia Brześcia.


Na powierzchni 1 hektara położonych jest 28 domów mieszkalnych i gospodarczych.Ulice były wymoszczone drewnianymi deskami.Na foto jedna z ulic.
Muzeum Archeologiczne w Brześciu-Berestie.  Foto: A.Korkotadze-2018 r.

 Brześć Litewski -wiek XVIII. Makieta znajduje się w Brzeskim Muzeum Sztuki

Rycina Erika Dahlabergh (1625-1703).
 Oblężenie Brześcia Litewskiego przez wojska szwedzkie i siedmiogrodzkie- 13 maja 1657 r. Po prawej stronie ryciny widzimy budowlę w otoczeniu wież i napis-VILLA BŁOTKOWO.( W oryginale-Villa Blotkona)

Ta budowla, to pierwszy, dotychczas jedyny, unikatowy rysunek naszej osady, która w czterdzieści lat później-1697 r.uzyska prawa miejskie i stanie się- TERESPOLEM.
Tablica na skwerze w Terespolu.
Umocnienie mostowe.

Główne  wejście- na teren Twierdzy Brzeskiej, przedstawione na starych banknotach białoruskich z roku 1995 i 2000.

Brama Chełmska Twierdzy Brzeskiej na banknotach białoruskich z lat 1995 i 2000.

 Główny monument Twierdzy Brzeskiej- symbolizujący odwagę i wytrwałość radzieckich żołnierzy.
Tylna strona płaskorzeźby ze znanymi epizodami obrony twierdzy w 1941 roku.



Na terenie Cytadeli.
 Monumentalna kompozycja rzeźba- PRAGNIENIE nawiązująca do dramatycznej sytuacji obrońców- niedoboru wody.
Pomnik-obelisk wykonany- z metalu, w formie czterograniastego bagnetu rosyjskiego karabinu, systemu Mosina.
Wysokość 104.5m, waga 620 ton.


W Muzeum Twierdzy Brzeskiej, na terenie Cytadeli, znajduje się ekspozycja związana z polskim okresem Twierdzy lat 1919-1939.

Rosyjskie działo z XVIII w.-jednoróg .Przy Bramie Północnej Twierdzy Brzeskiej. Foto: 2013 r.

 Cerkiew na terenie Cytadeli Twierdzy Brzeskiej. Foto:2012r.
 Cerkiew w Brześciu.Foto;maj 2013 r.
Kościół rzymsko-katolicki w Brześciu.Foto;październik 2013 r.
Dworzec kolejowy w Brześciu.Foto;maj 2013 r.
Pomnik-1000 lat Brześcia.

 Pamiątka z Brześcia.Kubek z flagą Białorusi. Na kubku herb miasta.


  Plansza w koszarach Fortu VII w Łobaczewie-"1000 LAT BRZEŚCIA". Foto-27.03.2019 r.

* Volumina Legum,t.IV wyd.J.Ohryzko,Petersburg 1859-1860.

https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/47936/edition/64550/content

- ufortyfikowanie Brześcia-strona na suwaku 219,strona w  dokumencie 474-wiersz13,

-przyznanie polskiego szlachectwa-strona na suwaku 265,w dokumencie 570,wiersz 119,


Tekst i pozostałe foto: K.Niczyporuk