Forty i my: Obronność Brześcia w ciągu wieków.

Najstarszym i największym miastem nad Bugiem jest Brześć- Brest na Białorusi.
   Pierwsza pisana wzmianka o nim pochodzi z 1019 r. W przyszłym roku- 2019 będzie obchodzić swoje TYSIĄCLECIE.
   Gród obronny posiadał strategiczne położenie w miejscu ujścia rzeki Muchawiec do Bugu. Badania archeologiczne przeprowadzone w latach siedemdziesiątych XX wieku pozwoliły w tym miejscu odsłonić zabudowę podgrodzia z drugiej połowy XIII wieku. Obecnie znajduje się tam Muzeum Archeologiczne Bereście.
   Wzniesiony w tym miejscu gród, ochraniał skrzyżowanie dróg lądowych biegnących z Kijowa na Mazowsze i zachód Europy, z Litwy na Wołyń i Podole. Bug był poważną arterią wodną, prowadzącą z Kijowa przez Dniepr, Prypeć i Bug na Mazowsze. Prawdopodobnie,w tym miejscu, była też przeprawa przez rzekę.
W 1020 roku Brześć został zajęty przez wojów Bolesława Chrobrego (967-1025), który interweniował w celu przywrócenia na tron książęcy w Rusi Kijowskiej, swego zięcia Świętopełka.
Już we wczesnym średniowieczu Brześć był grodem znaczącym, posiadał zamek obronny, stawał się strategicznym punktem obronnym na tym obszarze. Każda z zainteresowanych stron chciała nim zawładnąć i włączyć w swój system obronny.
Brześć na krótko zdobywali władcy Polski- w 1071 r. Bolesław Śmiały, w 1182 r. Kazimierz II Sprawiedliwy, w 1349 r. Kazimierz Wielki. Poza Polską, o ośrodek ten i okoliczne ziemie rywalizowały: Ruś Kijowska, Litwa i Krzyżacy.
Z tych zmagań zwycięsko wyszła Litwa, która na mocy traktatu polsko-litewskiego z 1351r. objęła we władanie Brześć i okoliczne ziemie. Unia Polski z Litwą w Krewie połączyła oba kraje, a w pięć lat później, Brześć w 1390 r. otrzymał prawo magdeburskie- wyższy stopień zorganizowania samorządności miasta.
W latach 1569-1795 funkcjonowało województwo brzesko-litewskie z siedzibą w Brześciu. Obejmowało ono ziemie po obu stronach Bugu.
W drugiej połowie połowie XVII wieku Rzeczpospolita Obojga Narodów znalazła się w śmiertelnym niebezpieczeństwie. Zgromadziły się nad nią "czarne chmury". Powstanie Chmielnickiego, wojna z Rosją i najbardziej niszczący Potop szwedzki. Obce wojska pustoszyły kraj. Dotarły do Brześcia Litewskiego. Miasto posiadało ufortyfikowany zamek oraz było częściowo obwarowane według projektów królewskiego inżyniera Jakuba Bonellego.Mimo tych wysiłków miasto nie zdołało skutecznie się obronić. W zbiorze konstytucji Sejmowych-Volumina Legum, z roku 1654 znajduje się zapis:"Siła całej Rzeczypospolitej zależy od tego,aby zamek Brzeski stanowiący bramę do Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego był ufortyfikowany."* Bonellemu -oficerowi pochodzenia włoskiego, za wybitny wkład w ufortyfikowanie Brześcia i Smoleńska Sejm Rzeczypospolitej przyznał- w 1658 roku, polskie szlachectwo. W wyniku oblężenia Brześć został zdobyty przez Kozaków Chmielnickiego w 1648 r., poddał się przeważającym siłom szwedzko siedmiogrodzkim w 1657 roku, a w 1660 r.zdobyły go wojska rosyjskie. Wówczas to w Brześciu znaleźli się przedstawiciele wojujących stron, docenili wysiłek obronny miasta. Walory obronne miasta i okolicy wysoko ocenił Fiodor Rtiszczew (1626-1673), zaufany poseł rosyjski cara Aleksego Michajłowicza Romanowa.
   Natomiast szwedzki kartograf, inżynier wojskowy i architekt Erik Dahlabergh (1625-1703) napisał, że Brześć "jest ponad przeciętną miarę silną twierdzą, doskonale przy tym położoną".
Po trzecim rozbiorze Polski- 1795 r, nową granicę ustanowiono na starym zachodnim korycie Bugu. Wschodnie, szersze, ale młodsze koryto Bugu znalazło się w granicach Rosji. Leżący po wschodniej stronie Bugu Brześć przeszedł w ręce carskiej Rosji, a Terespol zajęła Austria.
Wraz z upadkiem Rzeczypospolitej w tej części Europy wytworzyła się nowa sytuacja polityczno- strategiczna. Wówczas to -prawdopodobnie, na polecenie carycy,wyboru miejsca pod przyszłą twierdzę dokonał w 1797 roku,od 1787 w służbie rosyjskiej inżynier generał-F.P.de Wollant (1752-1818) urodzony w Antwerpii.Lokalizacje tę-w kilka lat później, potwierdziła komisja inżyniera, generała, od 1783 w służbie rosyjskiej,pochodzącego z Holandii- Piotra K. Suchtelena (1751-1836), która dokonała przeglądu nowego układu granic. Zadaniem komisji było wskazanie sposobów ich zabezpieczenia. Prace w terenie, prowadził także kpt.inż.Karol Opperman,(1765-1831) urodzony w Darmsztad-Niemcy, na służbie w armii rosyjskiej, który w dwóch projektach z 1796 r i 1798r proponował wybudowanie twierdzy w Brześciu Litewskim. W tych projektach jak i następnych, wnioskowano, aby w Brześciu, ze względu na strategiczne położenie, wybudować wielką twierdzę. Jeden z pierwszych, bardziej znanych planów budowy twierdzy w Brześciu- pochodzi z 1807 r. Ogólne zasady obrony zachodnich granic cesarstwa wypracowano do 1818 roku. Za budową twierdzy w Brześciu Litewskim opowiedział się też, inżynier, wybitny strateg, Ignacy Prądzyński (1792-1850). Na pewno ten napoleoński oficer, współzałożyciel Towarzystwa Patriotycznego, nie kierował się w tym przypadku sympatią do carskiej Rosji, ale realizmem politycznym, wnikliwą analizą sytuacji polityczno- historycznej i strategicznej, w jakiej znalazła się ówczesna Polska. Prądzyński- na kilkadziesiąt lat przed innymi przewidywał, że dojdzie do konfrontacji Rosji z jej zachodnimi sąsiadami.
Królestwo Polskie (1815-1830)- zdominowane przez Rosję, stało się najbardziej wysuniętym na zachód obszarem strategicznym i posiadało ogromne znaczenie w planach obronnych- zachodnich, granic imperium.
W związku z budową twierdzy przesunięto lokalizację dwóch miast: Brześcia Litewskiego i Terespola. Dotychczasowe ich tereny zajęto pod budowę i przedpole wielkiej twierdzy. Twierdzę wybudowano w latach 1836 -1842, według projektu,już nie kapitana ale, gen. inż. Karola Oppermana (1765-1831). Następnie, jej rozbudowa i modernizacja trwała do 1915 r. W planach zakładano, że pełną gotowość bojową twierdza uzyska w 1921 r.
W skład twierdzy weszły trzy umocnienia: Kobryńskie na północy, Wołyńskie na południu, Terespolskie na zachodzie, a w samym środku Cytadela. Były to cztery wyspy połączone między sobą mostami i bramami. Twierdza zajmowała obszar ok. 4 km kwadratowych. Na zewnątrz otoczona była wałem głównym o wysokości 10 m przed którym znajdowały się rowy wypełnione wodą .
Tuż przed głównym (młodszym) nurtem rzeki Bug, od strony zachodniej, na terenie Umocnienia Terespolskiego usypano dzieło ziemne - mostowe umocnienie. Jego głównym zadaniem było zabezpieczenie i osłona stałego wiszącego mostu na Bugu. Tak usytuowany most- na dużej rzece, bezpośrednio w twierdzy, na przewidywanym strategicznym kierunku działań miał duże znaczenie. Umożliwiał szybki przemarsz wojsk własnych w stronę nieprzyjaciela- do ataku, lub sprawne, umiejętne i zorganizowane wycofanie się w przypadku odwrotu.
Mostowe umocnienie miało na celu zabezpieczenie mostu przed nagłym niespodziewanym zagarnięciem lub zniszczeniem przez wroga. Wraz z nadejściem wojsk obcych- w rejon rzeki i mostu, głównym zadaniem załogi mostowego umocnienia było maksymalne utrudnianie przekroczenia rzeki, a w ostatecznym wariancie wysadzenie mostu. Rozwój artylerii, a szczególnie wzrost zasięgu ognia oraz zbudowanie w następnych dziesięcioleciach dwóch kolejnych mostów na Bugu- spowodowało, że mostowe umocnienie przekształciło się w obszar szczególnie obronny.
Taki obszar został nazwany- Przedmościem Terespolskim. Przedmoście miało bardzo duże znaczenie strategiczne, zabezpieczało bowiem drogi lądową (1823) i żelazną -kolejową (1867-70) oraz stałe mosty na Bugu, na kierunku Warszawa-Moskwa. Wzrost zasięgu ognia artylerii wymusił, że obronę mostów przesunięto kilka kilometrów- dalej, na zachód, od głównego nurtu rzeki. Celowi temu- w znacznym stopniu- został podporządkowany cały nowo wybudowany system fortów, punktów oporu i baterii artylerii, na obszarze przed mostami i rzeką.
W czasie wojny krymskiej 1853 -1856 wprowadzono na szerszą skalę działa gwintowane. Dzięki temu zwiększył się zasięg artylerii, szybkostrzelność i siła rażenia. Z doświadczeń wojny krymskiej, fortyfikatorzy europejscy i rosyjscy wyciągnęli wnioski. Stwierdzili, że aby twierdzę jak najdłużej utrzymać w swoim posiadaniu, oraz by mogła ona stawiać-jak najdłużej, skuteczny opór, należy otoczyć ją pierścieniem fortów. Chronologicznie ujmując, w latach 1878 - 1888 wybudowano wokół twierdzy wewnętrzny pierścień dziewięciu fortów. Oznaczono je" cyframi" rzymskimi od I - do IX. Były to forty ceglano -ziemne oddalone od 3 do 4 km od cytadeli. Po zachodniej stronie Bugu zbudowano Fort VI Terespol i Fort VII Łobaczew. Były to forty dwu wałowe. Na górnym wale znajdowały się stanowiska artylerii średniego zasięgu, a na dole wał dla piechoty.
W latach 1913-15 wybudowano kolejny-zewnętrzny pierścień 12 fortów, a na Przedmościu Terespolskim, w układzie promienistym, poczynając od północy wybudowano Fort "O" w Koroszczynie, "K" w Kobylanach, "L" w Lebiedziewie i Fort"I" w Żukach.
W czasie I wojny światowej ,po szybkim zdobyciu przez wojska niemieckie rosyjskich twierdz: Kowno -broniło się przez 10 dni-zdobyte 18.08.1915r. i Modlin-bronił się 9 dni-zdobyty 20.08.1915 r. , rosyjskie naczelne dowództwo, odstąpiło od obrony Twierdzy Brześć Litewski.
Tak więc, w czasie I wojny światowej oblężenia Twierdzy Brześć Litewski- nie było. Były tylko walki opóźniające toczone w ramach aktywnej obrony terenu. W sierpniu 1915r.Rosjanie twierdzę sprawnie ewakuowali.
W okresie miedzy wojennym Brześć Litewski, a od 1923 Brześć nad Bugiem, należał do Polski. Był siedzibą województwa poleskiego, dowództwa IX Okręgu Korpusu i Zbrojowni Nr 1.
To Polacy, jako pierwsi, wykorzystali Cytadelę Twierdzy Brzeskiej w działaniach wojennych. W czasie kampanii wrześniowej, w dniach 14-17.09.1939 r. bronili dzielnie cytadeli, przed wojskami niemieckimi, a następnie nocą, po wyczerpaniu dalszych możliwości obrony ,ponad połowa stanu załogi, twierdzę szybko opuściła.
Na mocy układów niemiecko-rosyjskich, Niemcy przekazali Brześć Związkowi Radzieckiemu. Granicę ustanowiono na Bugu, a na wysokości twierdzy, na kanale fortecznym dawnego Umocnienia Terespolskiego-teraz-Wyspa Pograniczna. Granica w tym miejscu przebiega tak samo i obecnie.
Później 22.06.1941 roku Twierdza Brzeska stała się jednym z pierwszych obiektów agresji wojsk niemieckich, w ramach "Planu Barbarossa"-inwazji na Związek Radziecki .Obrońcy Twierdzy na trwale zapisali się w historii Rosji i pamięci pokoleń.
Od 1956 r. na terenie Twierdzy Brzeskiej funkcjonuje Muzeum -Memorialny Kompleks Twierdza Brzeska-bohater.
Zapraszam do Brześcia.
Życzę miastu następnego Tysiąclecia, w pokoju i rozkwicie.

Muzeum Archeologiczne Bereście w Brześciu. Na pierwszym planie pawilon współczesnej architektury o powierzchni 2400m kw.

W centralnej części pawilonu znajduje się oryginalna część wykopanego starego podgrodzia Brześcia.

Na powierzchni 1 hektara położonych jest 28 domów mieszkalnych i gospodarczych.Ulice były wymoszczone drewnianymi deskami.Na foto jedna z ulic.

Muzeum Archeologiczne w Brześciu-Berestie. Foto: A.Korkotadze-2018 r.

Brześć Litewski -wiek XVIII. Makieta znajduje się w Brzeskim Muzeum Sztuki

Rycina Erika Dahlabergh (1625-1703).
Oblężenie Brześcia Litewskiego przez wojska szwedzkie i siedmiogrodzkie- 13 maja 1657 r. Po prawej stronie ryciny widzimy budowlę w otoczeniu wież i napis-VILLA BŁOTKOWO.( W oryginale-Villa Blotkona)

Ta budowla, to pierwszy, dotychczas jedyny, unikatowy rysunek naszej osady, która w czterdzieści lat później-1697 r.uzyska prawa miejskie i stanie się- TERESPOLEM.
Tablica na skwerze w Terespolu.